NAMEN EN NUMMERS

‘Een tijdelijk monument voor een oneindig verlies’

Voltooid Stratenmonument op Pampus


Negen jaar lang hielpen honderden Amsterdammers mee aan het Stratenmonument met 2800 naambordjes van joodse slachtoffers uit de buurt. Namen en Nummers heeft in het corona jaar 2020 het Kastanjeplein voor de huiskamer en voor het eiland Pampus verruild. Buurtbewoners maakten de laatste 200 naambordjes thuis en het voltooide Stratenmonument lag voor één dag op het voormalige quarantaine eiland Pampus. Job Cohen, voorzitter van het Amsterdams 4 en 5 mei Comité heeft het laatste naambordje geplaatst en Margareth Iping zong het Kaddisj, een joods gebed voor de doden. Foto’s, film en drone-opnames worden gepubliceerd en zo worden de slachtoffers toch uit het donker naar het licht gebracht. Het enorme sociale gat dat toen geslagen wordt pijnlijk zichtbaar door het enorme Stratenmonument.

Namen en Nummers (2012-2021) 

Namen en Nummers herdenkt sinds 2012 op rituele wijze de 2800 weggevoerde joden uit een deel van de Oosterparkbuurt in Amsterdam. Op 4 mei helpen ruim 70 vrijwilligers en buurtbewoners mee om de ongeveer 1000 bezoekers te ontvangen en te begeleiden in het ritueel. Namen en Nummers is een gewaardeerde en vernieuwende vorm van herdenken. Het confronteert mensen op een persoonlijke en indringende manier met de geschiedenis. 

Op 4 mei is het Kastanjeplein een bijzonder ingerichte herdenkingsplek waar iedereen een joods slachtoffer stap voor stap symbolisch thuis kan brengen. Deelnemers aan het ritueel verbinden ze zich aan een naam, maken een persoonlijk naambordje en leggen dat op het juiste adres in de grote plattegrond van de buurt. Dit Stratenmonument groeit elk jaar. Het is een tijdelijk monument voor een oneindig verlies dat ’s avonds het middelpunt is voor de herdenking met zang.

Publicatie: Namen en Nummers 2022  Joost Heinsius (onderzoeker van maatschappelijke waarde in de kunst- en cultuursector) schreef: ‘Dit boekt maakt twee dingen duidelijk: het herdenken van WOII is nog lang niet afgelopen en je hebt een ervaren kunstenaar nodig om zo’n herdenking zorgvuldig te choreograferen die met alle belangen en gevoeligheden rekening houdt. Dit boek is het verslag van de lange reis die Ida van der lee heeft afgelegd om te laten zien wie er schuil gaan achter al die Nummers en getallen, zij heeft er Namen en mensen aan toegevoegd.’

Video’s: Pampus (2020) door Lucas van Royen (5:37 min) | Lucas van Royen (10 min) | Jeanette Groenenwoud (10 min)  | Ruby Greeve  (3 min) Amsterdams 4 en 5 mei comité  (1 min) | Studenten HvA (2:30 min) | Joep Bajema (3:18 min)

Blogs:  Bertine Verloop, Nationaal Comité 4 en 5 mei  |  Amerikaanse schrijfster Mary Fillmore | Amerikaanse schrijfster Mary Fillmore 2.

Reacties 

Adviescommissie THE ART OF IMPACT (Mondriaanfonds)
‘Rituelen kunnen de pijn van verlies en dood helpen een plaats te geven. Dit project probeert de getallen aan slachtoffers van de holocaust weer terug te brengen tot wat het is: een optelsom van unieke mensen, met hun eigen verhaal. Deze poging om getallen te ‘re-humaniseren’ is ook nodig in onze tijd van ‘getallen’. Een spannend project, professioneel uitgevoerd, maar diep verklonken in de omgeving waar het moet worden uitgevoerd.’

Job Cohen, voorzitter Amsterdams 4 en 5 mei Comité, oud burgemeester van Amsterdam, oud politicus. “Prachtig hoe ze daar de geschiedenis van de buurt ophalen op een heel bijzondere manier en daar echt de buurt bij betrekken. Er ontstaat zo op het Kastanjeplein een intieme ruimte voor persoonlijke en collectieve herinnering: een hoogtepunt van mijn 4 & 5 mei 2017”.

Gerdi Verbeet, voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei:Door een doordachte opeenvolging van ervaringen en handelingen word je teruggezet in de tijd dat deze ramp zich voltrok. Ik heb met aandacht het met krijt getekende spoor terug gevolgd. Bij aankomst heb ik beloofd om de naam van Esther van der Wiek-Montezinos te adopteren en toe te voegen aan het Holocaust Namenmonument.’

Anoniem:Ik heb onlangs een intens mentaal proces afgerond. Op 4 april j.l. heb ik voor het eerst tegen mezelf gezegd “Ik besta. Het is heerlijk dat ik besta”. Daarmee heb ik gedeald met een diepe levenslange overtuiging “Ik had nooit geboren mogen worden.”Ik kies nu voor het leven. Dit ritueel was voor mij reinigend. Dank je wel.’ 

Esther Zawiolkowski: “De herdenkingsbijeenkomst gisteren was prachtig vormgegeven. Toen ik het naambordje van Salomon Plukker neerlegde op zijn adres en hem thuis bracht, werd ik zeer geraakt. Het deed goed om iets voor een onbekende die geleden heeft, te doen. Ik wenste hem rust in zijn ziel toe. Daarna was ik lang aangedaan, het heeft te maken met mijn Poolse grootouders die ook uit hun huis gedreven zijn.

Channah Walvisch (geboren in de Vrolikstraat, vader vermoord in Auswitsch): “Het was heel heftig, ik wist totaal niet wat er op het Kastanjeplein zou zijn. Door dat ik zo van slag was herinner ik mij niet meer wie mij getroost hebben. Heb wel een paar dagen nodig gehad om bij te komen en kan nog steeds niet begrijpen dat juist de foto van mijn papa z”l daar stond. Hij was de grote liefde van mijn leven!

Martin Verbeet, bioloog en bestuurder, oud-stadsdeelvoorzitter, oud-gemeenteraadslid, woordvoerder Cultuur, spreker, adviseur en bezoeker van Namen en Nummers: “Nu in 2020 gaan we de laatste weggevoerde bewoners thuisbrengen en het kan niet anders zijn dan dat dit het moment is om dit ontroerende project te gaan vastleggen”.

Hanneke Groenteman journalist, radio verslaggever en tv presentator, bezocht Namen en Nummers in 2019:  “Ik heb door de jaren heen talloze verhalen over de holocaust gehoord en verteld. Maar het schrijven van de naam van Rachel Vleeschdrager Agsteribbe uit de Vrolikstraat 255 “ en het mooie ritueel er omheen waren onvergetelijk”.

Joost Janmaat, programma directeur Amsterdams 4 en 5 mei comité: “Het maakt Namen en Nummers tot een overrompelende ervaring, een trage rituele handeling die wij vanuit het Amsterdams 4 & 5 mei comité de afgelopen jaren zoveel mogelijk hebben willen ondersteunen, en waarvan ik van harte hoop dat de manier van werken ook andere buurten zal inspireren tot het tot leven brengen van hun geschiedenis”.

Prof. Dr. Arnoud-Jan Bijsterveld, hoogleraar Cultuur in Brabant aan de Universiteit van Tilburg Bezoeker in 2019, schreef publicatie waarin Namen en Nummers is opgenomen: Als deelnemer aan de herdenking in 2019 heb ik de kracht van het herdenkingsritueel ervaren. Maar het belang van dergelijke projecten gaat verder: deze herdenkingsinitiatieven dragen bij aan actief burgerschap en bewustwording inzake de morele kwesties die verbonden zijn met democratische besluitvorming en het veiligstellen van de rechtsstaat”.

Annemiek Gringold hoofd conservator National Holocaust Museum Amsterdam: “Ik was vorig jaar bij Namen en Nummers en was erg onder indruk. Het was een bijzondere ervaring, ik was ook onder indruk van de vele zeer betrokken vrijwilligers”.

Judith Ensel Kunst en Cultuurwetenschapper, directeur en programmamaker Art-Fact Tilburg, vrijwilliger sinds 2015: “Mijn Joodse afkomst is in mijn familie lang onbesproken gebleven. Deelnemen aan Namen en Nummers, bood in zekere zin een opening om met mijn vader te praten over zijn onderduikverleden. Hij heeft twee jaar geleden een 2-tal Stolpersteiner laten leggen voor onze weggevoerde familieleden. Ik denk niet dat dit gebeurd zou zijn zonder onze gesprekken n.a.v. Namen en Nummers”.

Mr. Drs. Heather Kurzbauer kunsthistoricus en violiste bij het Rotterdams Philharmonisch Orkest en Joodse roots, speelt  jaarlijks viool: “Door het hele proces, is de bezoeker echt bezig met zijn eigen identiteit: heden en verleden vormen een geheel. Als muzikant, als kind van vluchtelingen maar vooral als mens vond ik Namen en Nummers de meest indrukwekkende manier van herdenken op 4 mei”.

Prof. Dr. Anne Goossensen hoogleraar Informele Zorg aan de Universiteit voor Humanistiek, vrijwilliger bij Namen en Nummers: “Toen ik als vrijwilliger meedeed, zag ik hoe de buurt zich de herdenking eigen maakte en die nieuw leven inblies. De kracht zit in de weldoordachte rituele onderdelen en de mooie en treffende beeldende uitwerking. Het is echt kunst. Ik wens andere steden en wijken toe dat ze een voorbeeld kunnen nemen aan dit ritueel omdat het mensen helpt de oorlog niet te vergeten en persoonlijk te maken”.

Dr. Joanna Wojtkowiak, Universiteit voor Humanistiek, universitair docent en coördinator Celebranten opleiding, vrijwilliger Namen en Nummers: “Het ritueel maakt je bewust dat wij als huidige generatie de verantwoordelijkheid hebben om pijnlijke delen uit het verleden niet te vergeten. Door de actieve opzet van het ritueel spreekt het verschillende leeftijdsgroepen aan en kunnen mensen met verschillende achtergronden een bijdrage leveren aan het ritueel. Het overstijgende gevoel van samen ergens aan werken op zo een dag maakt het geheel uniek”.

Channa All Sociaal psycholoog, consultant in het publieke domein, joods, 38 jaar, bezoeker  2017, vrijwilliger 2018. “Een project met een bijzondere insteek en uitvoering dat velen heeft geraakt, aan het denken zet, de geschiedenis van buurt tot leven brengt en mij altijd bij zal blijven. Het is hartverwarmend om te merken dat velen, ook zij zonder Joodse achtergrond op deze manier de geschiedenis dichtbij houden en betrokkenheid stimuleren bij zij die vermoord zijn om wie ze waren”.

Channa Walvisch Geboren 1936 Vrolikstraat, haar vader is omgebracht in Auschwitz, zelf als kind ondergedoken, gastdocent Westerbork, bezoeker in 2018, en vrijwilliger in 2020. “Mij werd gevraagd of ik de buurt kende en omdat ik nogal een luide stem heb (ben slechthorend) hoorde iemand dat ik zei dat ik in de Vrolikstraat was geboren en laat die mevrouw nou jarenlang na de oorlog, pal tegen over onze loodsen hebben gewoond en zij wist zelfs onze naam! Ik was nog niet bekomen van mijn verbazing of een jonge dame nam mij mee naar de prachtige kast die er stond met foto’s van vermoordde buurtbewoners en toen dacht ik dat ik gek werd……. Ik weet niet meer of ik gegild heb, maar weet nog wel dat ik gehuild heb en met mij sommigen van de aanwezige vrijwilligers ook want …… in die kast stond een foto van mijn allereerste grote liefde, mijn papa z’l!”

Harmen Snel Senior-medewerker Stadsarchief Amsterdam, bezoeker van en spreker bij Namen en Nummers ‘Ik heb twee mensen, waarvan nog geen bordje gemaakt was, via allerlei archiefbronnen helemaal uitgezocht. Dat valt nog niet mee. Van arme mensen blijft niet zo veel over. En de meeste joodse inwoners van de Oosterparkbuurt waren niet rijk. De twee uitgewerkte persoonsbeschrijvingen hebben Ellen Ros en ik in een verhaalvorm over hun leven uitgesproken op de herdenking van 2017’.

Suus M. Scheller – Dikkers Beeldend kunstenaar en psycholoog, bezoeker Namen en Nummers 2012 en 2018. ‘Het gaat lukken om alle zielen thuis te laten komen dit jaar. Het is zo rijk, in zoveel dimensies en het raakt zulke uiteenlopende mensen! Een publicatie is een prachtkans om het geheel voor het nageslacht en de afwezigen vast te leggen’.

Wendela Kloosterman Trainer, coach, theatermaker en begeleider van rituelen, vrijwilliger sinds 2015. De impact is altijd weer heel groot op het moment dat mensen hun zelfgemaakt naambordje neerleggen op het oude adres. Anders gezegd: “Op het moment dat zij iemand thuisbrengen en van een nummer weer een mens maken met een naam en een adres en een levensgeschiedenis. Want dat is wat het ritueel doet”.

Eline Arisse Humanistisch geestelijk verzorger, deelnemer in 2018, vrijwilliger in 2019. “Tijdens het ritueel in 2019 heb ik zelf een naambord gemaakt voor iemand die nog niet op de lijst in het archief stond. Op het moment dat ik haar naam bij die van haar moeder legde in het stratenmonument kreeg zij ook haar euthanasie. Op deze wijze was de cirkel voor haar rond. Haar leven lang verlangde ze terug naar een thuiskomst in de Vrolikstraat en nu was het zover. Ik voelde de emoties van blijdschap om hereniging, opluchting en verdriet door me heen gaan en liet mijn tranen gaan”.

Marella Karpe 40 jaar maatschappelijk werkster o.a bij Joods Maatschappelijk werk, vrijwilliger Geheugen van Oost, heeft een Joodse vader. Sinds 2012 vrijwilliger bij Namen en Nummers en heeft  diverse verhalen opgetekend voor het Geheugen van Oost “Veel mensen waren diep geraakt en vertelden dat de geschiedenis zo dichtbij kwam op deze manier. Soms kwamen eigen oorlogsherinneringen opborrelen of herinnering aan wat men van ouders had gehoord. Er was bijna altijd een mengeling van ontzetting over het gebeurde en voldoening over het gebaar dat men zoveel jaren nadien had kunnen maken. Deze vorm van herdenking is nooit plichtmatig maar ontroert en zet mensen aan het denken”

Monique Thoonsen Ondernemer in de zorg en onderwijs, bezoeker 2016 en vrijwilliger in 2017 en 2018 “De eerste keer dat ik Namen en Nummers bezocht was ik overweldigd. Ik was er met mijn zoon van 10 en kon hem aan de hand van dit ritueel een aantal dingen uitleggen over wat er met zoveel Joodse mensen gebeurd is in de tweede wereldoorlog”.

Kees Hoogeveen Filmmaker, buurtbewoner. Bezoeker van Namen en Nummers. “Ida maakt toegankelijk om mijn kleindochter te vertellen wat zich afgespeeld heeft zonder dwingend en moralistisch te zijn. Dit verdient navolging en moet gedocumenteerd worden”.

Ariela Abrahamoff Komt uit Israel, in Nederland opgegroeid, buurtbewoner. Bezoeker Namen en Nummers. “Het hele idee heeft me erg geraakt. Dat je een naam uitzoekt, vaak staan er de namen van een heel gezin, een zo mooi mogelijk bord maakt met de naam erop, dat je virtueel de reis maakt langs de spoorweg, de weg die de mensen zelf afgelegd hebben. Het maakt de dodenherdenking veel persoonlijker en hoewel het voor degenen, die afgevoerd zijn niets meer uitmaakt, het geeft erkenning voor elk individu, je wordt bij naam herdacht”.

Bert Runhaar Buurtbewoner, Voortrekker van het Buurtcomité Namen en Nummers, “Namen en Nummers is heel persoonlijk en dichtbij, zowel in de persoon die je herdenkt als in de mensen waarmee je dit beleeft. Je bent in de buurt van toen en in de buurt van nu. Dat raakt, dat emotioneert en dat geeft je het gevoel dat je echt iets gedaan hebt.

Drs. Lilian de Bruijn Historicus, redacteur van Gen. magazine, tijdschrift voor CBG Auteur van Ik kreeg mijn vader niet dood. Het roekeloze bestaan van een kampoverlevende (Amsterdam, uitgeverij Boom, 2019) Bezoeker en later vrijwilliger bij Namen en Nummers. `Het meest aangrijpend vond ik deelnemers die een familielid kwamen ‘thuisbrengen’. Een van hen zal ik nooit vergeten: de postbode die vlak voor zijn dienst ‘even’ zijn grootouders wilde ‘neerleggen’, zonder alle rituele ‘rimram’, maar die vervolgens tijdenlang bleef. Het op een zorgvuldige manier documentair vastleggen van dit project is mijns inziens van groot belang om erop voort te kunnen bouwen.”

Drs. Bertine Mitima Verloop Psycholoog en onderzoeker bij ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum. Deed in 2016 onderzoek bij Namen en Nummers i..o.v. het Nationaal Comité 4 en 5 mei, “Een abstract begrip ‘oorlog’ wordt door de verbinding met één naam heel tastbaar en invoelbaar gemaakt. Er is ruimte om individueel stil te staan, verdriet te verwerken en steun te ervaren van anderen. Tegelijk is het een plek waarin jong en oud, met allerlei verschillende achtergronden, elkaar ontmoet en samenwerkt”.

 

Credits 2012-2020:

Financiering Amsterdams Fonds voor de Kunst, The Art of Impact (Mondriaanfonds), VSBfonds, Fonds voor Oost, crowdfunding Voor je Buurt, gemeente Amsterdam (4 en 5 mei, Kunst en Cultuur, Burgerschap en diversiteit, Amsterdams 4 en 5 mei comité). .

Zakelijke en artistieke leiding Ida van der Lee. Zangperformance 2014 – 2016: Nicoline Snaas met zangkoren: Angels o.l.v. Tatiana Lina, Din Jin o.l.v. Marjan Linnenbank, Op Reis o.l.v. Jetta Starreveld, Vocal Group Bant o.l.v. Ronald Becker, Tell Mama o.l.v Nicoline Snaas, Women’s Company o.l.v. Marjan Politiek, Hebrew Groove o.l.v. Noam Vazana, Gaia and Friends en Ellacapella o.l.v. Astrid Louwers. Dans Mati Elias, Viool Anti von Klewitz en Sander Hoving. Bas Sven Schuster. Linnaeuskoor. Zangperformance 2018 en 2019 o.l.v. Emma Rekers. Deelnemende kunstenaars Thérèse van de Berg, Liesje van den Berk, Carla Budding, Klaartje Dullemond, Esther Eij,  Belle van Heerikhuizen, Lieke van Hoogenhuyze, Simone de Groot, Isa ten Haeff, Carla Hoekenga, Cathelijn van Goor, Pavel van Houten, Arletta Kaper, Wendela Kloosterman, Itie Langeland, Saskia Laurant, Mechtild Prins, Joanne Swaan, Petra Veenstra, Moving Arts Projects ( Diane Elshout, Janine Toussaint, Noud Verhave), Mattie van de Worm. Vrijwilligers: Aad Hekker, Amos Frank, Anita Manshanden, Anna Hekker, Anja Slagt-Koning, Anne Berk, Anne Goossensen, Anne van Oudheusden-Stodel, Anne Marieke Kussendrager, Annemiek Bakker, Annette Wensink, Arja Broere, Aurea Fernandes, Bas van Waard, Bernadette van der Louw, Bert Runhaar, Bert Vuurberg, Biem Vlaming, Bill Wei, Caecilia van der Drift, Corine Weerman, Carolien van Oenen, Catherine Jonkhoff, Catherine van Lingen-Thiébaut, Cecile Clappers, Channa All, Chelly Hartog, Claudia van Dijk, Daphne Meijer, Denise Payne, Dido Mirck, Edmond de Ru, Eleonoor van Beusekom, Eline Arisse, Ellen Kaptijn, Ellen Mulder, Ellen Ros, Elly Overman, Emily Ijzerman, Emmie Leenen, Emmi Schumacher, Erik Kemp, Erin van Alten, Esther van Bavel,  Eva Wessel, Farhad Fahali, Fleur Botman, Francis Borst, Frans Janssen, Freddie Walker, Frits Wegenwijs, Froukje Dijkshoorn, Geesje Tomassen, Gerdi Nauta, Gerrie Buijze, Grady van den Bosch, Hanneke van der Louw, Hans Elsinga, Harmen Snel, Hatice Tumer, Heather Kurzbauer, Hedwig Speulman, Hella de Groot, Henriette van der Waal, Ieke Ginjaar, Inge Wildschut, Isabelle Schuurmans, Jaap Slagt, Jack en Alice de Groot, Jan Visser, Jansje Stodel, Jeltje Gordon-Lennox, Jo Haen, Joanna Wojtkowiak, Joemie Moes, Joep Bajema, Jolande Gietema, Jose Dekker, Jose Taekema, Judith Ensel, Jane Ment, Ko Oelslager, Kiki Biel, Kirsten de Wit Leidy Visser, Lia Rijnhart, Lida van Dijk, Lies Bierenbroodspot, Liesbeth Stoute, Liesbeth Weinans, Lilian de Bruijn, Liz Hathway, Lucas van Royen, Magdalena Koopmans, Marella Karpe,  Margareth Iping, Margreet Kooistra, Marian Iping, Marian van Kleinwee, Marieke van Eijkelen, Marike Soeterik, Margriet Minnema, Marja aan ‘t Goor, Marijke Kienstra, Marjolijn Heijnen, Marleen van Ark, Martin Verbeet, Martine van Erkel, Mayke Vullings, Meike Genee, Mieke Richter, Mieke Vergeer, Mijke de Hartog, Mirjam Gerritsen, Mirjam Makkenze, Monique Thoonsen, Nicoline van der Heijden, Nini van Driel,  Noor Karpe, Oksana Khrebtova, Olaf Ernst, Peter Düker, Peter Kersbergen, Pierre de Boer, Reiny van Twillert, Rene Philippus, Riky Smid, Rinske Bosch, Rita Rutten,  Roelie Boon, Rosa Vendel, Saskia Boot, Sietske Kemp, Simone Manuputty, Sivan Schuurmans, Soxna Fall, Suzanne Esser, Suze de Lang, Sylvia van Steenis, Tim van Alten, Timo Gilhuis, Tonny van der Lee, Trix Reijn, Wendela Kloosterman, Wout van Dishoeck.

Catering: Mahwash Aziz. Films:  Amsterdams 4 en 5 mei comité, Jeannette Groenenwoud, Joep Bajema, Lucas van Royen,  Ruby Greeve, studenten HvA. Fotografie: Max Linsen en Marja Sonneveld, Ingrid de Groot, Mo Verlaan, Huib van Wersch. Geluid: Kees van Zelst.Grafisch ontwerp: Arnold Weel. PR en tekst: Marlene Rooseman. Productie: Emma Terra, Itie Langeland, Ko Schuurman, Mike Koning, Mirjam Makkenze, Robin Verkeek. Website: Kees Lamper, Ida van der Lee.

Samenwerkingen: ABG Parochie, Amsterdams 4 en 5 mei comité, Amsterdams Archief, Cultuur Ondernemen, Dynamo, Geheugen van Oost, gemeente Amsterdam Stadsdeel Oost, Grafisch Werkcentrum Amsterdam, Hogeschool van Amsterdam /BOOT, Joods Historisch Museum, Live Oost Festival – de Rode Loper, Nationaal Comité 4 en 5 mei, Oorlog in mijn Buurt, Rode Loper op School, stichting Allerzielen Alom, vereniging Assadaaka, stichting Amsterdams Stadshout, woonzorgcentrum Kastanjehof.  Basisscholen: Barbaraschool, De Kaap, De Kleine Kapitein. St Lidwinaschool, Linnaeusschool. Middelbare scholen: Ignatius Lyceum, Metis Montessori Lyceum, Montessori College Oost, Nicolaas Gymnasium. Sponsoren: Albert Heijn, bakkerij Hartog, bloemenkraam Middenweg, hotel Manor, Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdams Stadshout, Studentverhuisservice.